Evolucion y emancipacion di Papiamento -di lenga di catibo pa lenga di universidad- Por: Ramón Todd Dandaré (Aruba y Colombia)
Evolucion y emancipacion di Papiamento
-di lenga di catibo pa lenga di universidad-
Articulo adapta na ocasion di Dia Internacional di Lenga Materno 2025
Ramon Todd Dandaré Mag. Ling.
Parti 1 Origen y Evolucion di Papiamento
Introduccion
Papiamento ta un lenga crioyo Atlantico y ta e lenga nacional y oficial di Aruba, Boneiro y Corsou (e islanan ABC). E ta un lenga naci y cu a evoluciona den sclavitud, y, mescos cu e catibonan, Papiamento mester a lucha y te ainda ta den lucha pa logra adkiri su emancipacion completo y reconocemento total.
Mescos cu mayoria di e teritorionan di Caribe e islanan ABC ta multilingual y multicultural. Den e caso di multilingualismo ta concerni e lenga local nacional y oficial Papiamento, lenga mayoritario na tur tres isla, e lenga colonial Hulandes y e lenganan di antiguo colonisado y di poblacion inmigrante: Ingles y Spaño. Ademas di un gran cantidad di otro lenga papia na e islanan. Multiculturalismo no ta solamente impregna den cultura Arubiano mes, sino cu, banda di esey, tin multipel cultura cu ta biba banda di y hunto cu esun Arubiano.
Origen di Papiamento
Considerando cu Papiamento a surgi y evoluciona na un principio na Corsou, nos por deduci lo siguiente: Papiamento a origina como un asina yama proto crioyo Afro-Portugues na Costa West di Africa, particularmente na Cabo Verde; di eynan hunto cu e Africanonan sclavisa el a yega Corsou, caminda el a sigui evoluciona; despues el a plama pa Aruba y Boneiro pa su evolucion posterior na tur tres isla (y despues tambe na Hulanda), sufriendo den curso di tempo e influencianan necesario di tur grupo etnico-social habitante di e islanan te dia di awe y di e poblacion isleño na Hulanda.
Evolucion di Papiamento
For di un principio Papiamento a bira rapidamente e lenga di henter pueblo di Corsou y despues e lenga general di e otro dos islanan. Den siglo 17 e poblacion di Corsou tabata consisti di cuatro grupo etnico-social: e clase superior Hulandes Protestant, e clase superior Hudiu Portugues, cu a yega Corsou na 1654, e poblacion indigena Caquetio y e catibonan Africano, cu tabata bou di dominio di y den contacto cu e dos gruponan di e clase superior y e Caquetionan.
Entre otro, pa motibo di nan lenga nativo e Hulandesnan y e Hudiunan no por a comunica facilmente cu otro y/of no kier a baha cabes pa otro pa comunica den e lenga di e otro grupo. Fuera di esey, den e cayanan di Punda tanto Hulandes, Hudiu como catibo tabata biba cerca di otro y hunto cu otro. Como resultado e dos gruponan, e Hudiunan y e Hulandesnan, a haci uzo di e lenga di catibo, manera nan mes tabata yam’e, como lingua franca pa comunica cu otro. Contrario na loke ta pasa generalmente e clase superior gobernante no a impone su lenga riba e clase inferior sclavisa, ni tampoco, na un inicio, e colonisadonan no a impone nan lenga na e luga colonisa. Esaki ta e rason principal pakico Papiamento a bira masha lihe e lenga di henter e poblacion, incluyendo tambe e indigenanan Caquetio.
A raiz di tres fenomeno: 1) e clase dominante adoptando e lenga di catibo, 2) Iglesia Catolico cristianisando e catibonan pa medio di enseñansa na Papiamento y 3) e yiunan di e clase dominante hayando nan criansa casi exclusivamente di e yayanan papiado di Papiamento, Papiamento a evoluciona di un forma cu ningun otro lenga crioyo no a evoluciona, y a bira masha rapidamente e lenga di henter e poblacion, cu un status halto. Tin un fenomeno mas cu mester tuma na cuenta ora cu ta trata evolucion di Papiamento, y esey ta su relacion cu e lenga autoctono di e islanan ABC, esta e lenga Caquetio.
E gruponan participante den evolucion di Papiamento banda di e catibonan
E Hulandesnan
Pa loke ta e situacion di idioma, mester señala cu e poblacion papiado di Hulandes no tabatin ningun interes pa siña nan catibonan e lenga Hulandes, mescos cu Iglesia Protestant Reforma Hulandes no tabata interesa den converti e catibonan na Cristianismo. Por deduci anto, cu e Hulandesnan a haya nan mes obliga di papia e lenga di catibo pa comunica cu nan catibonan. Ta te meymey di siglo 19 e Hulandesnan a cuminsa haya interes den difundi nan lenga den nan colonianan. Ta claro si cu ta Hulandes tabata e lenga oficial di administracion colonial.
Sinembargo, den curso di tur e añanan di gobernacion colonial Hulandes, cu masha hopi funcionario Hulandes treciendo nan famia hunto cu nan for di Hulanda, e yiunan di e famianan ey a cuminsa keda exponi na e lenga local. Pues, Papiamento no tabata solamente e lenga di e poblacion preto, sino cu el a bin bira e lenga di tur persona nativo y inmigrante di e islanan: preto, blanco y indigena (y tur nan mesclanan).
En realidad, segun tempo a pasa, y te ainda, idioma Hulandes a bin haya su mes den e situacion di ta e lenga oficial di ley, gobernacion y enseñansa, y no mucho cos mas, e no a haya un luga prominente den e poblacion general mes.
E Hudiunan
En breve por bisa cu e Hudiunan tabata un grupo cosmopolita (cu a bin di Hulanda y di Brasil) cu tabata sinti su mes confortabel den mas cu un lenga, locual tabata haci nan valioso como interprete (tolk) tambe. Ta un hecho cu Papiamento a tira raiz den e comunidad Hudiu tambe. Algun estudioso ta asigna e Hudiunan inmigrante na Corsou cu tabata papia Portugues un rol importante den formacion di Papiamento. Otro investigado ta di opinion cu, en bista cu e grupo di catibo na Corsou tabata mucho mas grandi, ta mas probabel cu e Hudiunan a siña Papiamento di e catibonan y no al reves. Y otro tambe a señala cu e Hudiunan papiado di Portugues a legumay nan propio lenga pa tuma Papiamento como nan lenga. Un posibel splicacion pa esaki ta cu e Hudiunan tabata forma un porcion chikito di e poblacion; kiermen cu ta bon posibel cu Papiamento, como lenga relaciona cu Portugues, a absorba nan lenga. Un miembro di e comunidad Sefardita di Corsou a yega di señala cu e Hudiunan tabatin un variedad di prome lenga, dependiendo di nan origen, y como resultado a surgi un Papiamento altamente Latinisa como lingua franca entre e comunidad Hudiu mes, cu eventualmente a bira e lenga comun na cas. Segun un otro miembro di e comunidad Hudiu di Corsou, na final di siglo 18 hopi Hudiu tabata papia Papiamento na cas. Ehempel clave di esaki ta e prome prueba di Papiamento skirbi na Corsou, esta e fragmento di carta skirbi na 1775 di un Hudiu pa su amante.
Iglesia Catolico
E hecho cu Iglesia Catolico tabata educa e catibonan na Papiamento pa cristianisa nan y publica buki na Papiamento tabatin como consecuencia cu Papiamento a evoluciona di tal forma cu eventualmente el a bira un lenga di status halto pa henter e poblacion.
Iglesia Protestant
Na aña 1858 Rev. Nicolaas Adrianus Kuiperi a cuminsa cu su sirbishi como e prome domi protestant di Aruba. Pronto el a realisa cu masha poco hende na Aruba tabata papia Hulandes y cu e lo mester a siña Papiamento pa e por a tene su predicashinan. Na aña 1862 el a publica un catisashi na Papiamento pa uzo di e comunidad protestant di Aruba. Probablemente esaki ta e prome publicacion religioso protestant na Papiamento. Nos por asumi cu publicacion di texto na Papiamento tanto door di Iglesia Catolico como door di Iglesia Protestant tabata un motivacion pa reconocemento di Papiamento como lenga di balor den tur capa di sociedad.
E Yayanan
Otro factor importante den evolucion di Papiamento como lenga general tabata e existencia di e yayanan, e crianan preto cu tabata traha den e casnan di e clase dominante blanco y nan famia (Hulandes y Hudiu), sea como catibo, manumiti of como trahado liber despues di abolicion di sclavitud na 1863. E muhenan aki a hunga un papel extremadamente significativo den criansa y educacion di e muchanan blanco, cu e consecuencia cu e muchanan aki a crece cu facilidad pa siña Papiamento. Nos por considera e yayanan como e conexion afectivo entre blanco, preto y demas, y un factor importante den desaroyo di hopi caracteristica cultural di e islanan ABC, e.o. cuminda.
E indigenanan y nan lenga
E lenga indigena papia na nos islanan tabata Caquetio, un lenga Arawak. E prome catibonan Africano y e catibonan liber tabata den contacto cu e indigenanan Caquetio. Aunke e poblacion indigena no tabata mucho numeroso, nan tabata definitivamente presente y tabata forma parti di e base tempo cu Papiamento a cuminsa evoluciona na nos islanan. Tin masha hopi ehempel di contacto entre hende di descendencia indigena y di descendencia Africano durante e ultimo parti di siglo 17 y den siglo 18, cu a haya den archivo bieu di Iglesia Catolico. Na Aruba nan a sa di mantene nan identidad como grupo separa. Tin hopi palabra Caquetio cu a sobrevivi den Papiamento.
Tabatin hopi contacto entre e Caquetionan di Corsou (na Banda Abou) y esnan di Alto Vista aki na Aruba. E influencia di Caquetio den Papiamento ta chikito, pero definitivamente tin hopi palabra original Caquetio (y di otro lenga indigena) den Papiamento: den termino general nan ta nomber di obheto, di mata y animal local, y (particularmente na Aruba) nomber di luga (toponimo). Varios di e palabranan aki ta uza unicamente sea na Aruba of na Boneiro (of tin biaha na tur dos isla), na unda e presencia Caquetio tabata mas fuerte cu na Corsou. Aunke Papiamento a evoluciona principalmente na Corsou, papiado di e otro dos islanan tabatin (y, sigur, ainda tin) nan influencia riba dje tambe, locual a bin resulta na tres variante dialectico di Papiamento, fuera di e variante na Hulanda.
Parti 2 Emancipacion di Papiamento (1)
Papiamento y Enseñansa na Corsou y Boneiro
Inicialmente West Indische Compagnie (W.I.C.) a financia algun scol publico cu tabata reserva pa un man yen di protestant blanco. Otro grupo di idioma y denominacion religioso na Corsou a percura pa nan mes enseñansa. Un cantidad chikito di hende preto liber a haya enseñansa di misioneronan catolico na Papiamento, mientras cu na prome instancia a exclui e catibonan di enseñansa y a prohibi nan di siña Hulandes. Sinembargo, tabata permiti pa e catibonan ricibi instruccion religioso di e mision catolico cu eventualmente a transforma na un programa di enseñansa formal pa e catibonan.
Despues di abolicion di sclavitud tur enseñansa di e catibonan libera tabata na Papiamento ainda. Na 1936, ora Hulanda finalmente a prohibi tur discriminacion basa riba religion, e scolnan catolico por a haya financiamento y amplia nan operacionnan. E unico condicion tabata cu nan mester a uza Hulandes como medio di instruccion. Aunke ainda tabatin defensor pa uzo di Papiamento den enseñansa, for di e momento ey e influencia di Hulandes riba enseñansa a sigui crece te cu el a bira e unico lenga di instruccion pa varios decada.
E aceptacion general di Hulandes como e unico medio di instruccion a cuminsa mengua den añanan ‘60, ora cu e cantidad tanto di maestro como di cabesante local a cuminsa surpasa esun di maestro y cabesante naci na Hulanda y Surnam. Pa medio di nan sindicatonan e maestronan local a bira un bos politico poderoso, cu tabata critica fuertemente e situacion educativo cu tabata (y ainda ta) den desbentaha di e muchanan local, pasobra nan mester a siña lesa y skirbi a traves di un idioma stranhero, esta Hulandes. Un suceso importante cu a conduci na identificacion mas grandi di e poblacion cu Papiamento tabata e lantamento social di dia 30 di mei 1969 na Corsou. Prome cu Sra. Nelly Prins-Winkel a publica su buki Cabes Duro?, ya caba un comision di Gobierno Central di Antia Hulandes a publica un rapport na 1970 den cual ta recomenda introduccion di Papiamento como idioma di instruccion den e prome dos klasnan di scol basico, mescos cu UNESCO a haci na 1976 pa henter scol basico.
E ordenansanan pa enseñansa preparatorio y basico di 1979, cu tabatin como meta pa haci Papiamento e idioma di instruccion den scol preparatorio y den klas 1 y 2 di scol basico (Articulo 9) mester a resolve e problemanan di idioma. A acepta e ordenansa pa enseñansa basico na 1979. Pero articulo 9 di e ordenansa ey, cu ta relaciona cu uzo di idioma den scol basico, no a bira operacional pa motibo di diferencia di opinion entre e partinan interesa (stakeholders). E controversia a keda resolvi na 1982, ora cu Ministro di Enseñansa finalmente a bay di acuerdo pa permiti uzo di Papiamento como medio di instruccion y como materia den e seis klasnan di tur scol basico di Corsou y Boneiro.
A aplica e programa den klas 1 te cu 6. A siña e muchanan lesa y skirbi na Hulandes. Lesa y skirbi na Papiamento a haya masha poco atencion den klas 1 y 2 y ta te den klas 3 a cuminsa completamente cu nan. E introduccion di Papiamento como medio di instruccion na scol basico a bira parti di un maneho di idioma na termino largo. E dos islanan a keda den cooperacion estrecho cu otro relaciona cu e asunto ey.
E hecho cu Papiamento tabata un materia sin cualificacion tambe a contribui na su status abou na scol. Den contraste, a sigui mira Hulandes como ‘dificil’, pasobra ta dominio di Hulandes tabata y ta determina e acceso di e alumnonan na scol secundario. Papiamento tabata un materia obligatorio, pero toch no tabata implement’e den tur klas. Algun scol hasta a bay asina leu di ignora enseñansa di Papiamento completamente y en bes di esey a dedica mas tempo na Hulandes.
E aceptacion di e ordenansa di 1979 no a cambia e practica diario den klas, cu excepcion den caso di e scolnan di Fundashon pa Skol Humanista na Papiamentu, cu Frank Martinus Arion hunto cu su casa Trudi Guda a lanta na 1987 na Corsou. Tanto Kolegio Erasmo (basico) como SKAIH VSBO/AGO ta completamente na Papiamento y SKAIH Pre-Universitario (50% Papiamento y 50% Ingles) ta conhuntamente e unico scol na mundo cu tin henter su enseñansa, di scol preparatorio te y cu HAVO/VWO, completamente na Papiamento (cu examen final na Hulandes, Ingles y Papiamento).
Papiamento y Enseñansa na Aruba
Aruba ta diferencia di Corsou y Boneiro, sinembargo, te na tal grado cu Papiamento ainda no a bira un materia ni e idioma di instruccion na scol basico. For di añanan cincuenta e maestronan di kleuterschool tabata uza Papiamento, pero no oficialmente. Ta te na aña 1992 e uzo di Papiamento banda di Hulandes a bira maneho oficial den kleuterschool. Di nan banda, e docentenan di enseñansa special ta uzando Papiamento for di 1974 como idioma di instruccion pa e muchanan cu cierto deficiencia y dificultad di siñamento. For di e tempo ey enseñansa special ta e unico tipo di enseñansa cu ta uza Papiamento como su unico idioma di instruccion.
Actualmente na e scolnan di enseñansa profesional basico (EPB) tambe ta duna algun materia na Papiamento y e ta aparece como materia mescos cu na e scol di enseñansa profesional intermedio (EPI). Y for di 2004 ta duna Papiamento como materia den enseñansa secundario general tambe (MAVO, HAVO y VWO).
Pa idioma den enseñansa na Aruba dos documento tabata importante: Habri porta pa nos drenta y Curiculo Idioma y Comunicacion. E prome documento ta propone un scol basico multilingual -cu ta encera dos aña di kleuterschool y seis aña di scol basico- unda ta expone e alumnonan na e cuater idiomanan cu ta importante na Aruba: Papiamento, Hulandes, Ingles y Spaño. Den e scol multilingual aki Papiamento ta e idioma di instruccion, kiermen cu ta duna tur materia den tur klas pa medio di Papiamento. E di dos documento ta describi e importancia di Papiamento -como prome y di dos idioma- pa desaroyo di e habilidadnan di idioma academico cognitivo y e relacion entre Papiamento y e tres idiomanan stranhero.
Tres di e condicionnan pa exito di e sistema nobo di scol aki ta material di scol adecua, maestro bon prepara y envolvemento di e mayornan. Te awor e produccion di buki di lesamento tabata rasonablemente exitoso. Tambe a publica Vocabulario Ortografico di Papiamento (e Buki Blauw) pa ortografia y dos manual di gramatica di Papiamento (Morfologia y Sintaxis) Cristal -un serie di buki di les di Papiamento pa scol secundario- tabata un experiencia fantastico y fructifero cu a resulta den mas colaboracion cu Fundashon pa Planifikashon di Idioma (FPI) na Corsou, tambe pa produccion di un serie integra tanto pa scol preparatorio (kleuter): Baile di letter, como pa enseñansa basico: Festival.
Na Aruba nos ta formando maestro di Papiamento for di 1993. Aruba tin un team di alrededor di 25 docente cu un grado di Bachelor den Papiamento, cu ta traha como docente of asesor di idioma na diferente scol y instancia gubernamental na e islanan ABC. E esfuersonan di e maestronan di Papiamento aki y tambe e aporte di otro profesional ta yuda pa haci comunidad compronde e necesidad di e procesonan innovativo, y ta influencia activamente e resultado final den e proceso compleho aki di cambio educacional. Na september 2013 Instituto Pedagogico Arubano (IPA) a drenta den un colaboracion cu Universidad di Corsou pa inicia na Aruba tambe un Master den Enseñansa cu specialisacion den un di e cuater idiomanan importante di nos islanan. Na juni 2015 e prome 6 studiantenan di Aruba a obtene nan Grado di Master den Papiamento for di Universidad di Corsou. Despues a sigui cu mas graduacion y actualmente tin na Aruba 14, na Boneiro 3 y na Corsou 17 (di 19) docente cu e titulo di Master den Papiamento.
Na 2007 e Ministro di Enseñansa na turno a cambia e plan original di ocho aña cu Papiamento como idioma di instruccion pa un modelo nobo cu e siguiente caracteristicanan:
- Papiamento ta idioma di instruccion for di Kleuterschool (K1) te y cu di cuater klas di scol basico (E4) y materia te y cu E6.
- Hulandes ta idioma di instruccion den E5 y E6.
- Hulandes, Ingles y Spaño ta cuminsa den K1 cu un acercamento pedagogico special cu yama familiarisacion. Despues nan ta bira materia cu instruccion sistematico: Hulandes den E2, Ingles den E4 y Spaño den E5.
Tambe e sistema escolar nobo ey tabatin cu proba cu e alumnonan ta presta miho na Papiamento y ta siña miho Hulandes. Esaki tabata e motibo principal pa a barca den un proyecto piloto cu a inclui tres scol cu a cuminsa na augustus 2009, yama Proyecto Scol Multilingual (PSML). Na 2018 e prome alumnonan cu a caba nan scol basico den e proyecto ey a drenta scol secundario y e ministro di e momento ey tabata carga e idea di amplia e proyecto pa mas scol.
Pero cu yegada di un Ministro di Enseñansa nobo na 2021 a descarta e plan ey y no por a realisa e plan. E ministro nobo ey a instala un comision cu a propone na cuminsamento di aña 2024 un sistema escolar nobo di enseñansa di Papiamento denomina alfabetisacion, cu Parlamento a aproba y cu a cuminsa na augustus 2024.
“Den klas 1 y 2 Papiamento ta idioma di instruccion. E alumnonan ta siña lesa, skirbi y rek na Papiamento. For di klas 3 poco poco ta uza Hulandes como lenga di instruccion. Parti di e enseñansa ta keda na Papiamento te cu klas 6. Ta ofrece Hulandes, Ingles y Spaño for di kleuterschool. Hulandes como lenga stranhero tambe (y no como lenga materno) y poco poco ta haci mas uzo di Hulandes. Ta ofrece Papiamento, Hulandes y Ingles como materia for di klas 1 y Spaño for di klas 2.” (adapta un poco door di RTD).
Parti 3 Emancipacion di Papiamento (2)
Literatura oral
E unico relikia oral cu a keda di e poblacion indigena Caquetio ta un rima bieu na Papiamento di Aruba, cu te ainda ta canta acompaña pa musica moderno: Dori Maco. Hopi biaha cantica cu nos por considera como literatura oral tin dobel sentido, manera ta e caso den calypso. Un otro cantica cu musica tipico di Aruba ta Dande. Den e casonan di calypso y dande tema y asunto actual, manera esunnan relaciona cu politica, por bin padilanti na un manera improvisa. Contamento di cuenta semper tabata hopi popular na tur e islanan. E tradicion aki ta data for di temponan hopi trempan, hopi tempo prome cu literatura skirbi tabata existi. Nos tin e contadonan di cuenta, cu na numeroso ocasion, manera na biloria y ocho dia, tabata conta nan cuentanan. Cuenta di Nanzi te ainda ta masha popular y a yega di compila nan den version skirbi y digital y den version moderno. Actualmente tin proyecto andando pa publicacion di Cuenta di Nanzi e aña aki tanto na Aruba como na Corsou.
Literatura skirbi
E prome poema na Papiamento na Aruba, Atardi, di Fechi Beaujon, a aparece na juni 1907. Despues di su publicacionnan a publica hopi otro obra literario original y traduci na Papiamento. Mescos por bisa di cantica, obra di teatro y otro forma di arte y manifestacion cultural. E binida di e revista literario y cultural na Papiamento Simadán (1951) a permiti un grupo significante di poeta (e asina yama generacion di Simadán) expresa nan mes den nan idioma nativo, aunke e revista a stop di existi rapidamente.
Aruba a produci hopi poeta y escritor, manera Nydia Ecury, Hubert Booi, Nicolas Piña Lampe, Digna Laclé, Jose Geerman, Ernesto Rosenstand, Jossy Mansur, Frank Williams, Pedro Velásquez, Philomena Wong, Belen Kock-Marchena, Frank Booi, Denis Henriquez, Jossy Tromp, Tico Croes, Olga Buckley, Desiree Correa, Giolina Henriquez y hopi otro mas, tambe na Hulanda, kendenan a publica un cantidad considerabel di obra na Papiamento. Di e generacion nobo por menciona Vi Frank Jr., Joshuar Gomez, Joe Fortin y Arturo Desimone, kendenan ta produciendo bon literatura.
Pa e ocasion aki mi kier a amplia poco riba tres di nos autornan Arubiano moderno:
Henry Habibe, kende su coleccionnan di poesia ta inclui Aurora, Kere kere keresen-tenchi y Yiu di tera. Hunto cu otro studiante el a funda na Hulanda den añanan ‘60 Watapana, un revista dedica na poesia Antiano, specialmente for di un punto di bista social, y como vehiculo pa publica poesia pa e publico hoben Antiano di e momento ey. Ta describi e grupo di studiante aki como representante di e di tres punto culminante den poesia na Papiamento, despues di Joseph S. Corsen y e generacion di Simadán. Na 2014 el a publica un Historia di Literatura Arubiano di Siglo XX (1905-1975) na Hulandes.
Federico Oduber a nace na Aruba, pero el a biba pa hopi aña na Hulanda y despues na Corsou, na unda el a fayece na 2007. E ta notabel pa su poemanan na Papiamento cu ta dal contra conformidad, masha anticonformista. Entre su poemanan mas conoci tin esnan publica den añanan ‘60 den e revista critico Kambio, den e corant El Observador na Aruba y den su coleccion di poesia Putesia, den cual e ta uza Papiamento como instrumento pa papia tocante e caracteristicanan tipico di e sociedad Arubiano.
Un poeta y escritor na Papiamento masha prolifico na Hulanda ta Quito Nicolaas. El a publica, entre otro, 5 coleccion di poesia, den nan Eclips Politico na 1990 y Bos pa Planta na 2011, un coleccion di cuenta cortico Alameda na 2008 y dos novela, Tera di Silencio na 2004 y Sombra di recuerdo na 2013. Na 2015 Cucuisa cabisha/Als de aloë sluimert ta sali publica. E tabata un di e fundadornan di Simia Literario, un grupo literario Antiano na Hulanda, di cual su miembronan a publica prosa y poesia, tambe na Papiamento.
Un otro autor moderno y prolifico digno di mencion ta Jossy Tromp, kende a skirbi exclusivamente na Papiamento: 6 coleccion di cuenta, entre nan Cetilalma, su prome publicacion, 2 di poesia, 1 obra di teatro, 2 documentario y 1 novela publica na januari 2025: Di Carigueña pa Santa Clara. Y asina tin basta autor mas aki na Aruba cu a publica hopi obra na Papiamento, entre otro Olga Buckley y Desiree Correa.
Papiamento den Teatro
E aumento di actividad escenico na e islanan ABC na Papiamento a cuminsa den añanan ‘40, cu traduccion for di otro idioma. El a alcansa su punto culminante den añanan ’60 pa ‘90. Algun di e contribucionnan mas significante, di tanto cu tabatin y ainda tin, tabata di May Henriquez na Corsou, kende, entre otro, a traduci Le médecin malgré lui (Ami dokter? Lubidá!) di e autor Frances Molière na 1953 y na 1969 Shakespeare su The taming of the Shrew (Kani mi, pa mi kani bo ).
Na 1968 e autora y traductora Arubiano biba na Corsou Nydia Ecury a traduci Il bugiardo (Mentira na Granel) di e dramaturgo Italiano di siglo 18 Carlo Goldoni y na 1971 el a traduci The Rose Tattoo (E rosa tatuá) di Tennessee Williams. Na 1990 el a traduci Romeo y Julieta di William Shakespeare, adapta y presenta bou di direccion di e directora Arubiano Burny Every den Cas di Cultura na ocasion di e di 30 aniversario di Colegio Arubano. Tambe ta digno di mencion e traduccion di Jules de Palm na 1967 di Shakespeare su A Midsummer Night’s Dream (Ilushon di Anochi).
Un otro traduccion notabel ta Antigona di e autor Griego Sophocles (di aña 441 prome cu Cristo), traduccion na Papiamento realisa door di Burny Every, Ramon Todd Dandaré y Pedro Velásquez. Interesante ta cu a traduci y presenta e obra den verso yambico original door di Grupo Teatral Arubiano na mei 1977 na Aruba y na juni 1977 na Corsou. E presentacionnan cu sala completamente yen tabata un exito rotundo.
Den añanan ’60 a forma dos grupo di teatro masha importante pa bida teatral na Antia Hulandes: Mascarubadi Aruba (na 1961) y Thalia di Corsou (na 1967). E gruponan aki a sa di presenta masha hopi obra teatral adapta na Papiamento, mescos cu un otro grupo, esta Sociedad Pro Arte Escenico (na Corsou) di Eddie Pieters Heyliger, cu for di comienso di añanan cincuenta tabata pone obra adapta na Papiamento riba escenario.
E sucesonan di dia 30 di mei 1969 na Corsou a conduci na un deseo creciente pa afirma e propio identidad, tambe na e otro dos islanan. Esaki tabata un di e motibonan pa un produccion mas prolifico di obra original na Papiamento, entre otro door di Pacheco Domacassé na Corsou. Na Boneiro Grupo Teatral Boneriano, bou di direccion di Rudy Domacassé, tabata hopi activo den añanan ‘80, cu produccion di obra na Papiamento. Y aki na Aruba, pa loke ta produccion original na Papiamento, por menciona Teatro Experimental Arubiano, dirigi y guia pa loke ta dramaturgia door di Ernesto Rosenstand, kende den añanan 70-80 a dirigi un grupo cu tabata produci obra colectivo propio na Papiamento, presenta hopi biaha bou di direccion di Carlos Croes.
E actividad di traduccion na Papiamento tabatin y te ainda tin un efecto beneficioso, den e sentido cu el a y ta amplia e alcance di actividad na cualnan por a aplica y por aplica Papiamento. Status di e idioma a mehora y a engrandece segun cu a bin ta traduci na Papiamento un gran cantidad di obra conoci internacionalmente. Mescos cu practicamente cualke lenga e desaroyo di e forma skirbi ta un paso crucial den e crecemento y enrikecemento di e lenga mes. E papiadonan di Papiamento tin un debe di gratitud grandi na e escritornan, poetanan, dramaturgonan, traductornan, musiconan y otro profesional cu a uza y ta uza nos lenga den nan obra. Y, den esaki, no por keda sin menciona, a pesar di tur critica cu tin, e trabou di e periodistanan na Papiamento.
Medio di comunicacion masivo na Papiamento
E prome corant publica na Aruba, a aparece na 1890, El Semanario, publica na Papiamento, Hulandes y Spaño. Den transcurso di historia, for di tempo cu a publica e prome periodiconan den siglo 19, Corsou mescos cu Aruba a haya hopi corant y otro publicacion periodico, na comienso na Papiamento y/of Hulandes y/of Spaño, y despues cambiando exclusivamente pa un solo idioma, cu Ingles biniendo acerca despues di establecemento di Refineria Lago na San Nicolas. Particularmente despues di dia 30 di mei 1969 mayoria di periodico a sali publica exclusivamente na Papiamento.
Na Aruba tin actualmente tres corant diario imprimi (Bon Dia, Aruba, Diario y Solo di Pueblo), y shete corant digital (24ora.com, Aruba Native, Awe24.com, Awe Mainta, MasNoticia.com, NoticiaCla.com y Trempan) completamente na Papiamento. Tin cinco canal di television y diesdos radioemisora cu ta transmiti exclusivamente na Papiamento. Banda di eseynan, tin corant publica y radioemisora cu ta transmiti na Hulandes, Ingles y Spaño, como tambe na television.
Parti 4 Emancipacion di Papiamento (3)
Papiamento, economia y politica
Na Aruba e era di petroleo a cuminsa na 1924. Esso/Exxon a construi un refineria entre 1927 y 1931, y a refina e prome azeta na 1929. Tres aña despues di inicio di Refineria Lago na San Nicolas, a establece un otro refineria na Aruba, e biaha aki na Playa, esta Arend Petroleum Maatschappij NV, miho conoci como “Eagle”, propiedad di Royal Dutch Shell. E yegada di e industria di azeta na e islanan aki no solamente tabatin un impacto socioeconomico, sino uno linguistico tambe.
Ingles a influencia nos lenga Papiamento di Aruba grandemente cu introduccion di hopi termino tecnico y neologismo. Esaki a causa surgimento di un idioma mas rico como tambe di un diferencia mas notabel entre e variantenan di Aruba y Corsou, cu tabatin mas infuencia di Hulandes door di e presencia di Shell.
Ta di lamenta cu ningun di e dos companianan no a acepta Papiamento como idioma empresarial, obstaculisando Papiamento di por a bira un idioma ainda mas rico y cu un status mas halto na nos islanan y den exterior.
Yegada di e industria petrolero tabata tambe inicio di e movemento di Separacion den escena politico di Aruba. E movemento aki tabata un reaccion na prome luga riba e influencia creciente di e autoridadnan colonial di Corsou y Hulanda den bida politico y administrativo di Aruba. Tabata un respuesta politico importante pa schuif e balansa di poder na fabor di e pueblo Indjan di Aruba.
E idealnan di e movemento tabatin como base logra un grado mas halto di autonomia pa nos isla. E separatistanan a argumenta cu e gobiernonan colonial a pone mas interes den Aruba segun cu prosperidad di e isla tabata aumenta y Aruba por a yuda paga e presupuesto colonial y e deficitnan di e islanan empobreci, pero no a compensa esey cu mayor influencia di y/of autonomia pa Aruba.
E idea di separacion a bolbe drenta na vigor como Status Aparte door di e movemento di liberacion di añanan ‘70 cu Movimiento Electoral di Pueblo (MEP) a emprende. Parcialmente bou di influencia di e lucha politico di MEP e pasado Indjan Arubiano tabata fundamental pa identidad nacional di e isla. Debi cu ta e idea di un pueblo Indjan Arubiano tabata domina e movemento di Status Aparte, tambe den relacion cu e otro islanan, a enfatisa y promove e identidad di e grupo Indjan y di un Aruba Indjan.
Un ehempel cla di esaki ta e controversia tocante ortografia di Papiamento cu a estaya den añanan setenta entre Aruba y Corsou, como tambe e sindicatonan di maestro, cualnan tabata contra un ortografia cu lo no tabata facilita lesamento pa e muchanan. Despues di e rebelion di dia 30 di mei 1969 na Corsou un di e ideanan prominente tabata cu for di e momento ey mester a asigna Papiamento un rol mas grandi den Antia Hulandes. Mester a pusha Hulandes atras como idioma gubernamental y di enseñansa. Un di e aspectonan mas importante di e desaroyo aki tabata e necesidad pa standarisa Papiamento: su gramatica, su vocabulario y su ortografia.
Pero e dos islanan no por a yega na un acuerdo cu otro riba e ultimo asunto aki. Corsou a scoge un ortografia mas tanto fonologico, basa riba pronunciacion, mientras cu Aruba a tene duro na un ortografia mas tanto etimologico, basa riba origen di palabra. Cu Aruba, fuera di motibo linguistico, a scoge pa un ortografia etimologico no ta un coincidencia at all. Tabata un decision politico! Mester a enfatisa e diferencianan cultural entre Aruba y Corsou, y por a uza diferencia linguistico, den forma di un ortografia, masha bon pa e proposito ey.
Emancipacion di Papiamento
Manera nos a lesa anteriormente, Papiamento a bira basta trempan den su historia e idioma general di e islanan ABC, debi na e factornan describi caba den e articulo aki. Tin tres documento cu (te awor) ta parce di ta e documentonan mas bieu skirbi na Papiamento: un fragmento di un carta di un Hudiu Curasoleño pa su amante na 1775, un carta di 1783 di un dama Hulandes pa su casa Hulandes na Rotterdam y un documento firma pa 26 boswa (boswachters) na Aruba na 1803. Esaki ta nifica cu for di fin di siglo 18 en adelante Papiamento tabata (y te ainda ta) un idioma general bon estableci riba e islanan aki, papia como tambe skirbi pa tur grupo etnico-social.
Debi na e esfuersonan -primordialmente- di Iglesia Catolico Papiamento a bira, cu su baybinnan necesario, un idioma uza den enseñansa y den publicacion for di e prome mita di siglo 19 te awor. No tin situacion den bida diario na e islanan ABC, caminda no ta uza Papiamento, sea e predicado of e politico, e poeta of e deportista, e ama di cas of e maestro, na cas of riba caya, den misa of den Parlamento, na scol of den teatro.
Segun e cifranan di e Censo Piloto di 2019 di Oficina Central di Stadistica (C.B.S.) Papiamento ta keda e idioma mas uza den nos sociedad. 72% di Arubiano a contesta cu nan ta uza Papiamento como unico lenga di cas. Ta raporta Spaño como unico lenga di cas cu 14% na Aruba. Na cas di 7% di esnan encuesta na Aruba ta uza Ingles como unico lenga. Solamente 6% di Arubiano ta uza Hulandes como unico lenga di cas. Finalmente, 1% di e poblacion ta papia otro lenga como esun unico na cas. Nan ta inclui Chines, Portugues, Sranan Tongo y tur sorto di Creole. Tambe talbes San Nicolas Creole English? Ademas, mayoria di hende cu ta papia Spaño, Ingles, Hulandes y otro lenga na cas, a expresa di ta papia Papiamento como nan di dos lenga. Esey ta hiba nos na e resultado cu 80% di e poblacion di Aruba ta papia Papiamento, 28% Spaño, 16% Ingles y 13% Hulandes.
Cu e rebelion di 1969 na Corsou, cu a sirbi como habrimento di wowo pa e sociedadnan di e islanan ABC, e lucha a cuminsa pa hiba Papiamento scol bek. Actualmente ta uza Papiamento den tur tipo di enseñansa na e islanan, sea na un isla mas cu na e otro, na un tipo di scol mas cu na e otro of na un scol mas cu na e otro na e mesun isla. Desafortunadamente, e lucha pa Papiamento tabatin como resultado cu, aunke nos ta papia e mesun lenga na tur tres isla, nos tin dos ortografia diferente. Pero ta UN lenga Papiamento nos ta papia! P’esey mi speransa ta cu den futuro nos por yega na un solo ortografia pa e lenga, aunke pa hopi hende esey no ta necesario mas.
Durante tur e aña- y siglonan di su existencia Papiamento a bin ta standarisa, specialmente den su forma skirbi; por ehempel, for di siglo 19 ta publica diccionario, mayoria di nan bilingual.
Na mei 2003 Gobierno di Aruba a haci Papiamento idioma oficial hunto cu Hulandes, sigui na 2007 pa Corsou y Boneiro, unda nan a agrega Ingles. Papiamento, e lenga di catibo, a bira y ta e lenga di tur hende y di casi tur caminda, y ta un di nos simbolonan di identidad nacional, na Aruba, Boneiro y Corsou. Tambe, aunke den minoria, e ta na corte y na universidad, y aunke e otro idiomanan tin hopi influencia riba dje, y particularmente Ingles ta menas’e, el a yega te universidad, studia na e nivel academico mas halto, cu si nos sa di cuid’e y preserv’e, e t’ey pa keda.
Referencia
Pa elaboracion di e articulo aki e autor -cu gratitud y reconocemento- a haci uzo di e siguiente fuentenan valioso:
Alofs, L. & Merkies, L. (1990). Ken ta Arubiano: Sociale integratie en natievorming op
Aruba. Leiden: Royal Institute of Linguistics and Anthropology.
Broek, A.G. e.a. (1998). Pa saka kara: historia di literatura papiamento (tomo I).
Willemstad: Fundashon Pierre Lauffer.
Buurt van, G. (2015). Caquetío Indians on Curaçao during colonial times and
Caquetío words in the Papiamento language. Willemstad: pa propio cuenta.
Dijkhoff, M. & Pereira, J. (2010). Language and Education in Aruba, Bonaire and
Curaçao. In B. Migge, I. Léglise & A. Bartens (eds.), Creoles in Education: An appraisal of current programs and projects (pp. 237-272). Amsterdam: John
Benjamins.
Fouse, G. (2002). The Story of Papiamento: A Study in Slavery and Language.
Lanham: University Press of America.
Hartog, J. (1980). Aruba, zoals het was, zoals het werd: van de tijd der Indianen tot op
heden (2nd ed.). Aruba: Van Dorp.
Jacobs, B. (2012). Origins of a Creole: The History of Papiamento and Its African Ties.
Berlin: de Gruyter Mouton.
Martinus, E.F. (1997). The Kiss of a Slave: Papiamento’s West-African Connections.
Willemstad: Drukkerij “De Curaçaosche Courant”.
De Palm, J. (Ed.). (1985) Encyclopedie van de Nederlandse Antillen (2nd ed.). Zutphen:
De Walburg Pers.
Todd Dandaré, R. (2005). The struggle of Papiamento. Articulo di e autor.
(2014). Emancipation of the Papiamentu Language. Curaçao: Maduro & Curiel’s Bank - Annual Report 2014.
Nota: Den e articulo a laga afo tur referencia den e textonan uza.
Comentarios
Publicar un comentario